ÁSTA SIGURÐARDÓTTIR: LÍF HENNAR OG LIST, eftir Kristínu Rósu Ármannsdóttur
Ásta Sigurðardóttir storkaði viðteknu siðgæði og gerði uppreisn gegn ríkjandi gildum samfélagsins. Hún var áberandi í bæjarlífinu, ögraði og storkaði almenningsálitinu, en var sjálf fjölhæfur listamaður, jafnvíg á ritlist og myndlist og leitaði í þjóðsagnabrunninn þegar hún skapaði þjóðsagnaspilin.
Ásta Sigurðardóttir var fædd 1. apríl árið 1930 að Litla-Hrauni í Kolbeinsstaðahreppi á Snæfellsnesi. Bærinn er í hrauninu á sjávarströndinni sunnan við prestssetrið Stórahraun. Litla-Hraun var harðbýlt og jörðin afskekkt. Ásta ólst þar upp til 14 ára aldurs þegar hún flutti til Reykjavíkur til að mennta sig og lauk hún landsprófi árið 1946. Um haustið lá leið hennar í Kennaraskólann og útskrifaðist hún með kennarapróf árið 1950, aðeins tvítug að aldri. Hugur Ástu stóð aldrei til kennslu. Hún sýndi fljótlega einstaka listræna hæfileika bæði á sviði rit- og myndlistar. Ásta var fjölhæf og lagði einnig stund á grafík og leirkerasmíði ásamt skreytingu leirkera.
Sögur hennar og myndir bera vott um tilfinningaríka og hreinskipta listakonu, sem á ögrandi hátt storkaði viðteknu siðgæði í smábænum Reykjavík um miðja 20. öld. Ásta hafði að atvinnu að sitja fyrir sem nakið módel myndlistarnema og varð meðal annars þess vegna vinsælt umræðuefni bæjarbúa og var stundum kölluð Ásta módel. Árið 1957 tók Ásta saman við skáldið Þorstein frá Hamri og eignuðust þau fimm börn, - þrjá drengi og tvær stúlkur, en fyrir átti Ásta einn son með Jóhannesi Geir listmálara. Leiðir hennar og Þorsteins frá Hamri skildu. Árið 1967 giftist hún Baldri Guðmundssyni. Ásta Sigurðardóttir dó langt um aldur fram, 21. desember árið 1971 , aðeins fjörutíu og eins árs að aldri.
Ásta Sigurðardóttir er mörgum Íslendingum kunn sem höfundur smásögunnar "Sunnudagskvöld til mánudagsmorguns". Sagan birtist í tímaritinu Lífi og list árið 1951 og vakti mikla athygli og umtal. Ásta var í félagsskap atómskálda og vöktu smásögur hennar mikla athygli. Árið 1961 safnaði hún sögum sínum saman í bók og nefndi eftir fyrstu smásögu sinni "Sunnudagskvöldi til mánudagsmorguns". Dúkristur Ástu prýða bókina, táknrænar myndir sem tjá og túlka textann. Í bókinni Sögur og ljóð, sem kom út árið 1985, birtist heildarsafn smásagna hennar og ljóða.
Ásta skrifaði greinar í tímarit og má t.d. nefna grein um leirkerasmíði sem birtist í tímaritinu Lífi og list árið 1951, þar teflir Ásta fram skoðunum sínum á þróun þessarar fornu listgreinar hér á landi. Frásögnin "Frá mýri, hrauni og fjörusandi", birtist í bókinni Ísland í máli og myndum árið 1961. Átthaga- og náttúrulýsingar Ástu eru einstaklega myndrænar og áreiðanlega með því besta sem ritað hefur verið á íslensku um mýrar, hraun og fjallasýn á Snæfellsnesi og sýna afburða vald Ástu á íslenskri tungu. Lesandinn skynjar náttúruna eins og væri hann staddur í eigin persónu í heimahögum hennar. Lýsingin höfðar til allra skynfæra; augu, eyru og lyktarskyn eru örvuð, tilfinningar vakna og kyrrð færist yfir hugann.
Ásta hafði næma og tilfinningaríka skynjun á fegurð náttúru og umhverfis og bjó yfir einstökum hæfileika til að miðla og tjá náttúrusýn, enda var hún mjög vel að sér í grasa- og náttúrufræði. Ljóð þjóðskálda og ljóðabækur segja samtímamenn hennar að hún hafi kunnað utan að, auk þess sem hún hafði á hraðbergi sögur og tilvitnanir úr bókmenntum, þjóðsögum, fornsögum og sögum biblíunnar.
Í frásögninni "Frá mýri, hrauni og fjörusandi" lýsir Ásta því hvernig andleg upphafning gerði vart við sig við að hlýða á fuglasöng og hún fylltist orku; ímyndunaraflið losnaði úr læðingi í "þessari risaveröld" fjalla og jökla og hugurinn spann ævintýri og sögur en í sjávarmálinu öðlaðist hugur hennar frið:
Yfir holtadregnu mýralandinu hvílir sæll friður og andi guðs svífur yfir keldunum í líki lóu sem syngur dýrðin dýrðin. Trúlegast þykir mér að hann sé að lofsyngja sjálfum sér og sínum. Þá má heyra spóa vella í hverri veisu, einn er rétt að fá upp hitann þegar bullsýður hjá öðrum og úr þessu verður einn vellandi kliður sem rennur beint inní sálina og hefur þau áhrif að maður verður góður, glaður og þakklátur...
Sterka gróðuranganina af nýsprottinni blástör og hringabroki leggur fyrir vit manns og ekki vantar litadýrðina í mýrina: hvítir sinuflókar skreyttir grænkandi bláberjalyngi, ljósgular mýrasóleyjar, blátt lyfjagras, allskonar maríulyklar og himnaríkislyklar í ótal hvítum og bláum litum. Á mýrarauðanum er regnbogalit járnlá og lútuð dýjasortan bullar upp úr hverju spori. Þessi óviðjafnanlegi þokki mýralandsins blátt áfram seytlar um mann, einkum ef maður er berfættur.
Réttlætisgyðjan Ásta Sigurðardóttir storkaði viðteknu siðgæði og gerði uppreisn gegn ríkjandi gildum samfélagsins um konur og gegn smáborgaralegum viðhorfum til kvenna. Ásta féll ekki að hugmyndum samfélagsins um hvernig konur áttu að haga sér. Hún var áberandi í bæjarlífinu, ögraði og storkaði almenningsálitinu þannig að vakti athygli, drakk og reykti, klæddi sig í óhefðbundin litrík föt og notaði sterkan andlitsfarða og varaliti. Hún mætti miklum fordómum og var umtöluð. Það var erfitt fyrir unga stúlku utan af landi að takast á við allt umtalið og athyglina sem hún fékk. Hún var viðkvæm og álagið var mikið, en þessi stolta og sjálfstæða stúlka lét ekki kúga sig, neitaði að vera óvirk og undirgefin og bar höfuðið hátt.
Ásta hafði sterka réttlætiskennd og hlutskipti lítilmagnans lá henni á hjarta. Kom þetta skýrt fram í sögum hennar og ljóðum. Í bréfi sem Ásta sendi börnum sínum ásamt afsteypu af sjálfri Réttlætisgyðjunni, segir hún meðal annars:
Réttlætisgyðjan hefur bundið fyrir augu sín svo að þau, þetta næma skilningarvit blindi ekki dómgreind hennar. Þetta er að vísu táknrænt en hverju barni auðskilið. Ég vona að við getum þyngt skál réttlætisins með því að stríða aldrei aumingjum, með því að létta sjúkum byrðina, með því að hafa ekki fé af fátæklingum, gerið ekki skepnum mein, hjálpið þeim sem vanmegna er vegna heilsuleysis og fátæktar. Að síðustu ellefta boðorðið og kannski það mikilvægasta: Það sem þér viljið að aðrir menn gjöri yður, það skuluð þér og þeim gjöra.
Jafnréttisbaráttan
Yrkisefni Ástu Sigurðardóttur voru konur, börn og dýr og fjalla smásögur hennar margar um konur sem eru utangátta í lífinu. Þær eru á jaðri samfélagsins og eiga ekki samleið með öðru fólki. Sögupersónurnar skera sig úr fjöldanum og þeim er í mun að samfélagið taki þær í sátt. Persónur hennar túlka mikla togstreitu, annars vegar á milli eigin óska og hins vegar krafna samfélagsins. Óskir þeirra og þrár falla ekki að hugmyndum og kröfum samfélagsins en kröfurnar eru smáborgaralegar hugmyndir um hvernig konur eigi að vera og haga sér og eru í engu samræmi við þeirra eigin óskir.
Hugsunarháttur samfélagsins í þá daga var að steypa alla í sama formið og helst mátti enginn vera öðruvísi en tiltekin gildi sögðu til um, og stóð ekki á gagnrýni og fordæmingu. Þorsteinn frá Hamri lýsir þessu vel í bókinni Stríð og söngur: það var algengt að gert væri aðkast að fólki sem var á einhvern hátt öðruvísi en aðrir, sem kallað er, en það er reyndar gamalgróinn siður á voru landi, Íslandi.
Það segir töluvert um tíðarandann að smásögum Ástu Sigurðardóttur var yfirleitt tekið með mesta kotungsbrag. Þær þóttu hneykslunarhella og jafnvel hinn versti ósómi. Nú orðið kann fólk hins vegar að meta þær sem fagrar bókmenntir. Þegar ég kynntist Ástu þótti mér alveg óskaplegt hvað fólk gat verið smátt í sálinni. Smám saman fór manni að standa á sama um þessi viðhorf fólks. Þótti þau svo ómerkileg að það tæki því ekki að láta sér sárna. En ég viðurkenni að stundum fýkur ennþá í mig þegar ég hugsa til þessara tíma. Ég hef alla tíð haft megna skömm á lágkúruhætti, hvers kyns sem hann er.
Athyglisvert er að skoða líf og sögur Ástu Sigurðardóttur í sögulegu samhengi íslenskrar kvennabaráttu. Því hefur stundum verið haldið fram að kvenréttindabaráttan hafi liðið undir lok þegar konur öðluðust kosningarétt og kjörgengi árið 1915. Reyndar var það sannfæring margra kvenna að með þessum réttindum væri takmarkinu náð, en konum varð fljótlega ljóst að ekki var allt fengið með kosningaréttinum einum saman.
Í kvennabaráttunni hafa verið tvö uppgangstímabil, hið fyrra stóð frá 1880-1920 og hið síðara hófst með Rauðsokkunum árið 1970. Sumir kalla tímabilið 1920-1960 stöðnunarskeið jafnréttisbaráttunnar.
Þegar Ásta fæðist og síðar þegar hún er að skrifa sögur sínar og vinna að list sinni er tímabil þagnar í kvennabaráttu í íslensku þjóðfélagi. Kynslóðin á undan Ástu hafði náð fram auknum kvenréttindum; kosningarétti, kjörgengi og menntun. Breytingarnar sem orðið höfðu á stöðu kvenna, birtust í sjálfsímynd uppvaxandi kynslóðar kvenna og togstreitan var mikil. Konur fá aðeins að hluta til að vera með í karlasamfélaginu, þær höfðu náð fram ákveðnum réttindum en voru að öðru leyti þaggaðar.
Steingrímur St. Th. Sigurðsson ritstjóri tímaritsins Líf og list segir um sögu Ástu í grein sinni Ásta og Líf og list sem birtist í tímariti Máls og menningar árið 1986: ,,Sunnudagskvöld til mánudagsmorguns er merkileg að því leyti, og ég hef oft íhugað það, að þetta er sennilega fyrsta sagan eftir kvenrithöfund sem hefur það að hugsjón að ljóstra upp um karlrembuháttinn í íslensku samfélagi og víðar."
Steingrímur segir einnig í fyrrnefndri grein:,,Ég held að það hafi verið ákaflega dýrt spaug fyrir hana að vera ein af fyrstu kvenbóhemunum á Íslandi."
Sverrir Kristjánsson sagnfræðingur og rithöfundur skrifaði ritdóm í Tímarit Máls og menningar og lýsir vel hinu íslenska karlasamfélagi sem Ásta lifði í:,,Þegar fyrstu sögurnar eftir Ástu Sigurðardóttur birtust í Lífi og list fyrir um áratug, mun flestum karlmönnum að minnsta kost hafa komið saman um, að nú væri risin upp meðal vor pennafærasta kona á Íslandi."
Ásta var listamaður af Guðs náð og hafði snilligáfu rithöfundar og myndlistarmanns. Ásta gerði uppreisn gegn ríkjandi gildum samfélagsins um konur og barðist gegn smáborgaralegum viðhorfum til kvenna. Ásta, eins og aðrar konur á þessum tíma, fékk aðeins að vera hluti af ríkjandi karlasamfélagi. Í hegðun og skrifum varð hún að lúta öðrum siðareglum en skáldbræður hennar.
Eigin orð Ástu um bók Davíðs Stefánssonar, Sólon Íslandus, lýsa best því viðhorfi og viðmóti sem hún sjálf mætti: "Þröngsýni og skilningsleysi samtíðar hans hafa eyðilagt hæfileika hans til að njóta gáfna sinna á réttan hátt".
Uppruni Ástu endurspeglast í list hennar. Í rökkvuðum baðstofum sveitasamfélagsins voru önnur lögmál en í raflýstri borginni. Þar heyrðust enn sagðar þjóðsögur sem borist höfðu manna á milli frá örófi alda. Í sögunum endurspeglast þjóðtrú Íslendinga, þær lýsa hverdagslífi fólks, störfum þess, hugmyndum, trú og löngunum. Þjóðsögurnar leitast við að skýra hin ýmsu fyrirbæri náttúrunnar, eðli manna, gang lífsins, orsök og afleiðingu. Galdra- og draugatrú lifði lengi á meðal þjóðarinnar og hluti hennar lifir enn. Sögurnar eiga rætur að rekja til þeirrar alþýðumenningar sem lifði í sveitasamfélaginu. Þá reyndu menn að lesa í náttúruna og sitt nánasta umhverfi, að spá fyrir um tíðina eins og karlarnir á Snæfellsnesi lesa í jökulinn en þessu lýsir Ásta skemmtilega í frásögn sem birtist í bókinni Ísland í máli og myndum. Á Snæfellsnesi er einnig ákveðin dulúð í sambandi við Snæfellsjökul sem gnæfir yfir umhverfið og hefur blásið mörgum anda í brjóst.
Jökullinn var nokkurskonar Veðurstofa...
- Nú er band á Jökulinn - hann gengur inn yfir sig (?!) - það er á ´onum klakki, bakki, blika, bólstur, bólga, roði, hetta, strútur, strókur, þykkni, - hann beltar sig núna Jökullinn, hann grúar sig uppyfir sig (?!), hann skuplar sig, hreykir á sér, kembir upp af sér, faldar sér, klúkar sig, hann er mistraður, hólmaður, gloraður og drúldaður - - og allt vissi þetta á illt. Ég veit varla hvað verst var; - þó voru beltin, böndin og blikan afar ískyggilegg. Það var nokkuð sjaldgæft að Jökullinn væri alheiður svo að það var heldur ekki góðs viti. Þá var hann skafinn, fáinn, sleiktur og skúraður. Þegar kallarnir stóðu pissandi undir kofaveggjunum á kvöldin og gáfu sér loksins tíma til þess, gagntók spámannsandinn þá, þeir blimskökkuðu augunum útundan sér, óku sér og hrylltu sig. Þá mátti Jökullinn helzt engan veginn vera, svo það vissi ekki á staðviðri, votviðri, úrhelli, strekking, glenning, garra, rok, garð, þræsing og fjallsperring.
Ásta leitar í sagnabrunn þjóðsagnanna þegar hún skapar þjóðsagnaspilin. Þau eru falleg og yfir þeim er dulúðugt yfirbragð galdramanna og -kvenna og annarra kynlegra kvista. Í þjóðsögunum eru konur ekki síst í aðalhlutverkum og þegar grannt er skoðað má fá þar allheilsteypta mynd af þjóðfélagsstöðu kvenna í gamla bændasamfélaginu. Úr þjóðsögunum má lesa drauma, væntingar og þrár manna fyrr á öldum um betra líf. Þjóðsögurnar endurspegla meðal annars óskhyggju kvenna um betra hlutskipti í lífinu og svikulir karlar fá makleg málagjöld. Afstaða karla til kvenna kemur þar einnig skýrt fram.
Þær þjóðsagnarpersónur sem Ásta velur á mannspil sín eru þessar:
• Spaðaás: Þorgeirsboli.
• Spaðakóngur: Sæmundur fróði - Gottskálk grimmi.
• Spaðadrottning: Höfðabrekku-Jóka -
• Straumfjarðar Halla.
• Spaðagosi: Galdra Loftur - Mensalder ríki.
• Tígulás: Flæðarmús.
• Tígulkóngur: Galdra-Leifi - Jón lærði.
• Tíguldrottning: Galdra-Þura - Bjarna-Dísa.
• Tígulgosi: Stígvéla-Brokkur -
• Sandvíkur-Glæsir.
• Hjartaás: Hjónagras.
• Hjartakóngur: Sr. Snorri á Húsafelli -
• Sr. Eiríkur í Vogsósum.
• Hjartadrottning: Galdra-Manga -
• Miklabæjar-Sólveig
• Hjartagosi: Eiríkur góði - Djákninn á Myrká.
• Laufaás: Lásagras.
• Laufakóngur: Þormóður í Gvendareyjum -
• Galdra-Þorgeir.
• Laufadrottning: Galdra-Imba -
• Möðrudals-Manga
• Laufagosi: Latínu-Bjarni - Háleiti-Bjarni.
• Jóker: Húsavíkur-Jón.
Í bókinni Saga spilanna lýsir Guðbrandur Magnússon spilum Ástu:
Teikningarnar eru gerðar í sterkum þekjulitum (vatnslit), nokkuð dökkleitum, en spilin eru sérlega falleg og kynngimögnuð. Um mitt spil er allbreiður skábekkur og er annar helmingur hans hvítur en hinn svartur. Milli þessara helminga er hringflötur og á honum er sérstakur galdrastafur, á hverri sort fyrir sig: spaðanum - Þórshamar, hjartanu -Ægishjálmur, laufinu - Kaupaloki og á tíglinum - Ginfaxi. Bekkirnir eiga kannski að tákna hvíta- og svartagaldur.
List Ástu Sigurðardóttur einkenndist af dirfsku og einlægni. Í sögum hennar og dúkristum teflir hún fram andstæðum og óhugnaður liggur í loftinu. Hið sama má segja um spilin. Þar er líf og dauði, Guð og fjandinn, gott og vont og merking annars er mótuð af skilningnum á hinu. Sögur Ástu eru fyrst og fremst mannlegar. Sögurnar tjá sterkar tilfinningar og samúð. Þær forðast að fegra raunveruleikann og eru ýktar. Undirtónninn og hláturinn er kaldhæðinn og alvöruþrunginn og beinist að niðurifi staðlaðra hugmynda, m.a. um stöðu kvenna. Á þann hátt hristi Ásta upp í smáborgaralegu samfélagi sem hún lifði í.
Nú er langt um liðið frá andláti Ástu Sigurðardóttur. Í dag er hún því metin eftir verkum sínum og snilld. Frostrósirnar hafa blómstrað. Verk mikillar listakonu munu lifa.
Heimildir:
• Ásta Sigurðardóttir. Landsbókasafn, Háskólabókasafn. Handritadeild. Ritgerðir og bréf.
• Ásta Sigurðardóttir. Um keramik (leirmunalist) Líf og list. Reykjavík, I hefti janúar 1951.
• Ásta Sigurðardóttir. Sögur og ljóð. Mál og menning, Reykjavík 1961 og 1985.
• Friðrika Benónýs. Minn hlátur er sorg. Ævisaga Ástu Sigurðardóttur. Iðunn, Reykjavík 1992.
• Guðbrandur Magnússon. Saga spilanna, ágrip. Siglufjarðarprentsmiðja H/F. Siglufjörður 1978.
• Ísland í máli og myndum. Helgafell, Reykjavík 1961.
• Jón Árnason. Íslenskar þjóðsögur og ævintýri, bindi I og III. Bókaútgáfan Þjóðsaga. Prentsmiðjan Hólar HF, Reykjavík 1958
• Matthías Viðar Sæmundsson. Stríð og Söngur. Forlagið, Reykjavík 1985.
• Símon Jón Jóhannsson og Ragnhildur Vigfúsdórrir. Íslandsdætur; svipmyndir úr lífi íslenskra kvenna 1850-1950. Örn og Örlygur Hf, Reykjavík 1991.
• Steingrímur St. Th. Sigurðsson. Ásta og Líf og list. Tímarit máls og menningar, Reykjavík 2/1986.
Höfundurinn er bókmenntafræðingur og hjúkrunarfræðingur.
Greinin birtist fyrst í Lesbók Morgunblaðsins, 3,júní 2000..
Kristín Rósa Ármannsdóttir
