Helga Jónsdóttir∙21. september 2021
VILBORG DAGBJARTSDÓTTIR LÁTIN
Vilborg Dagbjartsdóttir, eitt okkar öndvegisskálda, er látin 91 árs að aldri. Hún lauk kennaraprófi frá Kennaraskóla Íslands árið 1952 og nam jafnframt leiklist og síðar bókasafnsfræði við Háskóla Íslands. Vilborg starfaði sem rithöfundur og grunnskólakennari í Austurbæjarskóla og var þar að auki ötull þýðandi. Á árunum 1953 til 1955 dvaldist Vilborg í Edinborg og Kaupmannahöfn en á þeim árum birtust fyrstu ljóðin hennar opinberlega í tímaritinu Melkorku. Nokkrum árum síðar sendi hún frá sér sína fyrstu ljóðabók, Laufið á trjánum (1960), en flest ljóðanna orti hún á meðan á dvöl hennar erlendis stóð.Í inngangi að Ljóðasafni Vilborgar (2015) víkur Þorleifur Hauksson orðum að viðtökum Laufsins á trjánum. Gagnrýnendum líkaði bókin vel en umfjöllun um hana var afar kynjuð og henni til að mynda lýst sem „elskulega kvenlegu litlu kveri“ og ljóðin sögð „óbrotin, einlæg og hljóðlát.“ Þótt ljóðin séu falleg og laus við tilgerð og kunni þar af leiðandi að virðast einföld eru þau þrungin merkingu. Þorleifur lýsir þeim á þessa leið:
Tónninn í þeim er þunglyndislegur, eins og hún viðurkennir sjálf, „og hefur kannski komið þeim á óvart sem þekktu mig á þessum árum sem káta og lífsglaða stúlku“. Hér er ort um draum og veruleika, kvöl og sælu og ekki síst einmanaleika á persónulegan hátt […].
Hinn ljúfsári undirtónn er einkennandi fyrir mörg ljóða Vilborgar og í umfjöllun um skáldskap hennar skrifar Silja Aðalsteinsdóttir að hið áhrifaríka í ljóðunum sé umfram allt sjálfur tónninn.
Vilborg starfaði alla tíð sem kennari og tók auk þess að sér ýmis önnur störf. Ljóð hennar eru því ort á milli verka; með tímafrekri kennslu, heimilisstörfum og aukavinnu; en fyrir vikið leið stundum langt á milli ljóðabóka hennar, í sumum tilvikum meira en áratugur. Alls sendi Vilborg þó frá sér sex ljóðabækur og árið 2015 voru þær endurútgefnar í Ljóðasafni ásamt nokkrum ljóðaþýðingum og fleiri ljóðum sem birst hafa eftir hana í blöðum og tímaritum.
Vilborg var róttæk baráttukona, rauðsokka og friðarsinni. Hún átti þátt í að stofna Rauðsokkahreyfinguna og sat í stjórn Menningar- og friðarsamtaka íslenskra kvenna. Yrkisefni hennar bera þess merki en í sumum ljóðanna leynist beitt þjóðfélagsgagnrýni, ádeila á feðraveldissamfélag og stríðsrekstur. Þá má í bókum hennar finna trúarljóð eða persónulegar útleggingar á frásögnum Gamla og Nýja testamentisins. Ljóðið „Kyndilmessa“, úr samnefndri ljóðabók, er eitt af mörgum dæmum um það. Í öðrum þætti ljóðsins fléttast kynjapólitíkin og andstaða Vilborgar gagnvart stríði og hernaði jafnframt inn í trúarljóðið:
IIOrð Drottins kom til mín í stofunni
þar sem ég sat yfir kaffibolla.
Mér varð svo bilt við fyrsta veiið
að ég slökkti í sígarettunni.
Vei! sagði Drottinn
þið reisið yndishús í glæpadal
og standið á blístri af ofáti
en heyrið ekki hungurvein Biafra.
Vei! Vei! sagði Drottinn
þið emjið af frygð svo danssalirnir nötra
meðan frelsissöngurinn er kæfður í Kurdistan
og fangelsisveggirnir bresta
undan kvalastununum í Grikklandi.
Vei! Vei! Vei! sagði Drottinn
þið hóruð sem veltið ykkur
í hvílubeðjarhægindunum
meðan þungaðar konur
eru ristar á kviðinn í Vietnam.
Þá skrúfaði ég frá hljóðvarpinu
og poppmessan yfirgnæfði karlinn.
Eins og Þorleifur hefur lýst er hér „á gamansaman hátt stefnt saman upphöfnum vandlætingartóni úr spámannsbókum Gamla testamentisins og hversdagsheimi nútíma húsmóður. Reiðiorð Drottins bergmála að vísu að hluta til rödd samviskunnar, en þá lætur hún poppmessuna í útvarpinu yfirgnæfa karlinn!“
Í ljóðum Vilborgar er einnig að finna skemmtilega og hugvitssamlega orðasmíð, eins og til dæmis „hvílubeðjarhægindi“ í ljóðabrotinu úr „Kyndilmessu“. Í grein sem Steinunn Sigurðardóttir ritaði um mikilvægi ljóðlistar sem uppsprettu nýrra orða í tungumálinu nefnir hún tvö orð sem Vilborg fann upp, „sældarkjör“ og „hversdagsgrár“. Steinunni þykir þau einstaklega vel heppnuð, ekki síst fyrir þær sakir hversu látlaus og eðlileg þau eru, eins og þau hafi alltaf verið til í tungumálinu. Hversdagsgrár lýsir morgninum í ljóðinu „Dýrleif grætur“ úr bókinni Klukkan í turninum (1992):
Þær eru líka á leiðinni í skólannKlukkan í turninum er að verða
og Dýrleif grætur
Við erum orðnar of seinar, segir hin
Nei, segi ég, það er ekki búið að hringja
Hvers vegna er Dýrleif að gráta?
Varla er það hennar sök
að við verðum of seinar –
og hvað gerir það til
þó svo væri?
En Dýrleif grætur
Það er ekki þér að kenna!
Það er ekki þér að kenna
endurtek ég rólega
og reyni að stugga burt angistinni
sem á sér dýpri rætur
handan við þennan hversdagsgráa morgun
og klukkan í turninum byrjar að slá
Bernskan varð Vilborgu oft yrkisefni og, líkt og „Dýrleif grætur“ vitnar um, hafði hún djúpan skilning á heimi og sjónarhorni barnsins. Í grein um ljóðlist Vilborgar staldrar Hjalti Hugason við ljóðið og segir:
Ljóðið bregður upp mynd frá dimmum vetrarmorgni. Tveim litlum stúlkum og roskinni kennslukonu reynist Skólavörðuholtið þungt fyrir fæti, hátt uppi yfir þeim gnæfir klukkan, vísarnir telja niður og loks byrjar klukkan að slá. Þær eru orðnar of seinar og það reynist einni þeirra um megn. Dýrleif grætur sáran! Vera má að einhverjum virðist þetta kvenleg ljóðmynd. Hér er ekki litið svo á. Þetta er ljóð um djúpa samkennd með lítilmagna — kennari setur sig í spor nemanda — markvissa viðleitni til að byggja upp, höfnun ofurhlýðni við reglur, skilning á að undir niðri bærast aðrar og miklu sárari tilfinningar en ótti við að koma of seint. Ljóðið vitnar um djúpan og einlægan húmanisma sem kemur virkt fram við hversdagslegustu aðstæður. Við þetta er ekkert kvenlegt nema þá í afar jákvæðri merkingu. Ljóðið fjallar nákvæmlega um það sem þessi heimur okkar þarfnast í dag: Vakandi samstöðu og skilning.
Orðin um samkennd skáldsins með lítilmagnanum og einlægan mannskilning eru í raun lýsandi fyrir skáldskap Vilborgar almennt.
Ljóðin sem Vilborg yrkir um bernskuna eru jafnt ljúfsár og húmorísk en ljóðið „Barnagæla“, sem lagt eru í munn sonar skáldsins, er dæmi um hið síðara:
segðu mér sögu
segðu mér sögu af því
þegar þú dast í sjóinn
þegar þú braust rúðuna
þegar þú tjargaðir hanann
þegar þú kastaðir grjóti í gumma
þegar þú söngst klámvísuna fyrir ömmu þína
þegar þú laugst að afa þínum
þegar þú skiptir um haus á fiskiflugunum
þegar þú stiklaðir yfir ána rétt ofan við fossinn
þegar þú skreiðst undir girðinguna á rósuhústúninu
þegar þú drapst rottuna
þegar þú gekkst aftur á bak í poll í sparikjólnum
þegar þú reifst nýju svuntuna
þegar þú drakkst brunnklukkuvatn
þegar þú skemmtir skrattanum á sunnudegi
þegar þú kvaldir ljósið á jólunum
þegar þú hlóst í kirkjunni
þegar þú klifraðir upp á dvergasteininn
þegar þú bentir á skip
þegar þú steigst á strik
þegar þú blótaðir þrisvar í röð
þegar þú varst lítill strákur
eins og ég mamma mín
Í sumum ljóða Vilborgar endurspeglar bernskuheimurinn einnig hennar eigin æsku. Sem dæmi um það má nefna ljóðið „Á Vestdalseyri“ úr bókinni, Dvergliljur (1968). Það birtir lýsingu á því þegar þorpið sem skáldkonan ólst upp í leggst í eyði:
Tómlegt varð á Eyrinni
þegar fjölskyldurnar
hver af annarri
fluttu burt
sumar yfir fjörðinn
aðrar til Reykjavíkur
húsin stóðu eftir.
Gluggarnir fylltust myrkri
hliðin brotnuðu
arfinn lagði undir sig kartöflugarðana.
Tómlegt varð á Eyrinni.
Stundum mátti á haustkvöldi
greina gamalkunn hróp
sem bar handan yfir í kyrrðinni
krakkarnir voru þar í boltaleik.
Við sátum á tröppunum
og töldum ljósin
hinum megin.
Eitt og eitt kviknuðu þau
og svo skyndilega öll götuljósin
eins og glitrandi perluband
eins og stjörnur á eilífðarströnd.
Söknuðurinn eftir því sem eitt sinn var skín í gegn en í æviminningum sínum lýsti Vilborg árunum á Hjalla og á Eyrinni sem hamingjutíma. Áhyggjulaust tímabil áður en áföll og ástvinamissir settu mark á líf hennar. Vilborg talaði opinskátt um mótlætið sem hún varð fyrir og er hinn ljúfsári undirtónn sem einkennir höfundaverk hennar eflaust sprottinn úr því. Þrátt fyrir það var lífsgleðin ávallt skammt undan en ljóð í síðustu ljóðabókinni sem Vilborg sendi frá sér, Síðdegi (2010), fangar svo fallega jákvæða afstöðu hennar til lífsins:
Þú segir: Á hverjum degi
styttist tíminn
sem við eigum eftir
Skref fyrir skref
færumst við nær
dauðanum
– en ég þræði dagana
eins og skínandi perlur
upp á óslitinn
silfurþráð
Á hverju kvöldi
hvísla ég glöð
út í myrkrið:
Enn hefur líf mitt
lengst um heilan dag
Skáld.is vottar aðstandendum Vilborgar innilega samúð.
Í þessari umfjöllun var stuðst að verulegu leyti við inngang Þorleifs Haukssonar að Ljóðasafni Vilborgar, „Bak við marglitan glaum daganna. Vilborg Dagbjartsdóttir og ljóðin hennar“.
Einnig var vísað í pistil Steinunnar Sigurðardóttur, „Klárlega gríðarlegur birkiþrastasveimur – pistill I“ sem fluttur var í Tengivagninum á Rás 1 þann 5. júlí árið 2020, umfjöllun Hjalta Hugasonar um ljóðasafn Vilborgar, „Ljóðin hennar Vilborgar“, af Hugrás. Vefriti hugvísindasviðs Háskóla Íslands og skrif Silju Aðalsteinsdóttur um Vilborgu í Íslenskri Bókmenntasögu V.