ÞRJÁR SAMÍSKAR SKÁLDKONUR
Samar eiga sér ríka ljóðahefð og þar eru konur engir eftirbátar mannanna. Algeng stef í ljóðum þeirra er náttúran, sagan og barátta undirokaðrar þjóðar.
Samar eru frumbyggjar Norðurlanda og og koma frá svonefndu Sápmi-svæði, sem nær yfir norðurhluta Noregs, Svíþjóðar, Finnlands og Kóla-skaga í Rússlandi. Samar eru taldir vera um 50.000 en það er erfitt að tilgreina nákvæman fjölda. Samíska er af finnsk-úgríska málahópnum og geymir níu mállýskur. Tunga Sama og menning hefur lengi átt undir högg að sækja og þrátt fyrir að vera varin með lagabókstafnum þurfa Samar jafnan að útskýra og verja menningu sína. (Samar: „Samískur arfur er í öllu sem ég geri.“, 2023)
Hér fyrir neðan verða þrjár samískar skáldkonur kynntar og vel valin ljóð þeirra í þýðingu Einars Braga en hann hefur þýtt fjölda ljóða eftir samísk skáld. Hér er stuðst við bók hans Undir norðurljósum - samísk ljóð sem kom út árið 2003.
Inghilda Tapio
Inghilda Tapio (f. 1946) fæddist í Samaþorpi nyrst í Svíþjóð. Hún gekk í samískan skóla sem kallaðist hirðingjaskóli: heimavist fyrir börn frá heimilum hreinbænda. Inghilda segir frá því að sjö ára gömul hafi hún ekki kunnað orð í sænsku og hún hafi aldrei séð svona uppábúin rúm og að aldrei hafi hún þurft að lifa eftir klukku. Inghilda hefur sent frá sér barnabækur, ýmis konar söngljóð og eina ljóðabók auk þess að fara á milli skóla til að segja frá samískum lifnaðarháttum, syngja og jojka en það síðastnefnda er ævaforn alþýðutónlist Sama sem var notuð við fornan átrúnað þeirra.
Jojk kemur einmitt við sögu í ljóði Inghilda sem hér fer á eftir:
Kirsti Paltto
Kirsti Paltto (f. 1947) er fyrsta samíska konan til að senda frá sér verk á samísku. Það er smásagnasafnið Soagnu, eða Bónorðsfjör á hinu ylhýra, og kom það út árið 1971. Kirsti er eitt afkastamesta skáld samískra höfunda og hefur hlotið bæði tilnefningu til Finlandia-verðlauna og bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs. Þá var hún kjörin fyrsti formaður Samíska rithöfundasambandins og gegndi hún þar formennsku til margra ára.
Ljóð Kirsti bera ekki titil:
Mari Boine
Mari Boine er margverðlaunuð samísk skáld- og söngkona. Hún fæddist árið 1956 og ólst upp í litlu þorpi í Samalandi. Hún segir að henni hafi verið kennt í barnaskóla að fyrirlíta allt sem hana snerti, bæði tungu hennar og menningu. Það hafi verið hamrað inn í hana að hún væri af lægri tegund en Norðmenn. Auk þess fékk hún að finna fyrir því, líkt og aðrar konur, að hún væri minna virði en karlmenn.
Það var ekki fyrr en Mari var komin í kennaraskólann sem hún komst að raun um að samískur uppruni væri ekkert til að skammast sín fyrir og hún lærði að meta móðurmál sitt og sögu þjóðar sinnar. Þá tileinkaði Mari sér einnig jojk en sú tegund tónlistar var fordæmd af kristni. Mari sagði því bæði kirkju og veraldlegu valdi stríð á hendur með tónlistarflutningi sínum.
Mari yrkir mjög einlæg og persónuleg ljóð um upplifun sína af þessari útskúfun.
Mari er margverðlaunuð tónlistarkona. Hún hóf söngferil sinn á norsku og ensku en skipti síðan yfir í samísku. Þar færir hún jojk í nýtt samhengi.
Geisladiskurinn GULA GULA / Hør stammødrenes stemme kom út árið 1989 og kom Mari á kortið. Titillagið kallast Heyr rödd formæðranna og má hlýða á þetta dáleiðandi lag hér og lesa íslenska þýðingu Einars Braga hér fyrir neðan:
Heimildir
EInar Bragi (þýddi). (2003). Undir norðurljósum - samísk ljóð . Reykjavík: Ljóðbylgja.
Samar: „Samískur arfur er í öllu sem ég geri.“. (2023, febrúar 6.). Sótt af Sameinuðu þjóðirnar: https://unric.org/is/samar-samiskur-arfur-er-i-ollum-sem-eg-geri/
Forsíðumyndin er fengin úr ofangreindri grein af síðu Sameinuðu þjóðanna
Myndin af Inghilda Tapio er fengin af vefsíðunni Baltic Sea Library
Myndin af Kirsti Paltto er fengin af heimasíðu hennar
Myndin af Mari Boine er fengin af heimasíðu hennar