AÐ BURÐAST MEÐ SÖGU SÍNA. Stóri skjálfti
Auður Jónsdóttir. Stóri skjálfti. Reykjavík: Mál og menning 2015, 298
Titill skáldsögu Auðar Jónsdóttur, Stóri skjálfti, gefur til kynna eitthvað afdrifaríkt. Hann er lokahrinan, þegar uppsafnaðir kraftar brjótast út, eftir hann er allt breytt, kannski horfið eða hrunið. Eins og í tilfelli Sögu en hún rankar við sér eftir heiftarlegt flogakast og man sáralítið út lífi sínu. Hún fetar sig hikandi í gegnum óminnið og kemst brátt að því að hún er nýskilin við rithöfundinn Berg og þau eiga saman soninn Ívar. Hún hefur alist upp við drykkju og ofbeldi föður síns sem steyptu fjölskyldunni í ógæfu. Síðan þá grúfir sorgin yfir og aldrei grær um heilt; meðvirkni og bæling hvíla á öllum eins og mara.
Sjúk sambönd
Í fjölskyldum geta orðið til sjúk sambönd, lygar og gríðarleg spenna. Duldar reglur komast á um hlutverk hvers og eins, hvað má segja og hvað ekki í brengluðu samskiptamynstri sem allir í fjölskyldunni mótast af og lifa eftir. Auður hefur áður fjallað um þetta efni af raunsæi, innsæi og list, s.s. í Fólkinu í kjallaranum (2004) og Ósjálfrátt (2012).
Þegar Saga kemur til baka úr floginu hefur hún glutrað niður reglunum og mynstrinu sem hafa stjórnað samskiptum í fjölskyldunni um árabil og þá fer allt á hvolf. Viðbrögð hennar við hvarfi móður sinnar eru önnur en hinir eiga að venjast sem veldur tortryggni en skapar um leið mögulegt svigrúm fyrir lausnir og uppgjör.
Saga hefur alltaf upplifað sjálfa sig sem fyndna og klára konu sem hristir af sér vandamálin (110) og krækir framhjá öllu því óþægilega en eftir flogið er hún vanmáttug og ráðalaus og líður eins og líf hennar hafi verið fáránlegt. Hún hefur algjörlega misst fótanna og finnst hún vera að sligast undan þunga eigin tilveru (226). Sjálf vill hún helst ekki brjótast úr hlutverki sínu og raska venjum fjölskyldunnar, hún reynir að leyna minnisleysinu fyrir sínum nánustu, breiða yfir misfellurnar af gömlum vana, sem skapar skrautlega atburðarás.
Syndir feðranna
Sagt er að syndir feðranna komi niður á börnunum og sannast hér. Pabbi Sögu var yfirgefinn, ástlaus og vanræktur í æsku og bar þess aldrei bætur. Mamma hennar átti þunglyndan og fálátan föður og móður sem drekkti sér í vinnu og stjórnaði með augnaráðinu einu saman. Marvaðinn er troðinn endalaust í límkenndu minni aldanna og spurt er hvort nokkurrar undankomu sé auðið (177). Saga á í flóknu ástar-/haturssambandi við foreldra sína sem eru sligaðir af áralangri þöggun og bælingu og hvað bíður Ívars litla ef vítahringurinn er ekki rofinn? Hún þurfti svo sannaralega á því að halda að missa minnið til þess að muna (225).
Drekinn
Í verkinu eru margir þræðir spunnir. Einn þeirra er hlutverk mannsheilans við varðveislu minninga. Svokallaður dreki (hippocampus) er talinn sjá um að flokka minningar í eins konar gagnabanka. Þegar Saga reynir að sækja upplýsingar þangað og púsla tilverunni saman á ný, valda erfiðu minningarnar hræðilegum höfuðverk, fortíðin bankar upp á og sýnir enga miskunn enda löngu komið að skuldadögum.
Hyppocampus er greinilega hipp og kúl þessa dagana. Í skáldsögu Stine Pilgaard sem heitir Mamma segir (2012) er fengist við höfnun, uppeldi og ástarsorg og meginuppistaða hennar er ljóðrænir kaflar um drekann og hlutverk hans í minningasafninu. Skemmtileg tilviljun.
Annar þráður verksins er flogaveikin sem er lýst eins og árásarmanni og nauðgara, sem liggur í leyni og ryðst fram að óvörum til að taka stjórnina og koma fram vilja sínum. Og ástin er enn eitt umfjöllunarefnið, en gengur hún ekki út á að safna góðum minningum og skapa nýjar? Eða gengur hún út á erfiðar minningar sem fólk á sameiginlegar?
Gömul reiði er versti óvinur ástarinnar og það sannast í samskiptum Sögu og Bergs, sjúklegur ótti hennar um soninn á rætur að rekja til fjölskylduhörmunganna sem hún upplifði sem barn og hafa aldrei verið gerðar upp. Saga er stjórnsöm og bitur og pirrast á manninum sínum sem á endanum gefst upp á henni. Eftir stóra skjálftann man Saga aðeins góðu stundirnar með Bergi en það er sorglega augljóst að arfurinn úr uppeldinu hefur fylgt henni og eyðilagt sambandið.
Sárar tilfinningar
Stóri skjálfti kraumar af sárum tilfinningum sem pakka inn setningum persónanna, umlykja orð þeirra og athafnir, en þær eru vanar að dylja það sem þeim býr í brjósti. Við vinarþel gjósa þær upp og streyma fram, sem lætur engan ósnortinn:
…Það skiptir ekki máli héðan í frá. Þú gerðir það sem þú gast.
Hún horfir vantrúuð á mig.
Ég er viss um það, segi ég.
Þú getur ekki verið viss, segir hún og kæfir grát í fæðingu.
Þú passaðir mig alltaf, bæti ég við, sjálfri mér að óvörum og finn þakklæti leysa upp kökkinn í hálsinum. Ekki gleyma því!
Hún brosir feimnislega meyr en það þyrmir jafnóðum yfir hana (203).
„Ég er summan af eigin gleymsku“
Minnisleysi getur verið bæði gjöf og gjald, í gleymskunni er maður alltaf nýr og ferskur og eins og laus undan oki en um leið einhvern veginn úr samhengi og týndur. Það er ögrandi viðfangsefni í skáldskap að koma hlutlaus að málum og hafa annað sjónarhorn og minningar en aðrir og ekki síður að velta upp spurningum um hvernig mörkum minninga og ímyndunar er háttað.
„Nú veit ég að allt sem ég hef gleymt hefur gert mig að mér, ég er summan af eigin gleymsku. Og ég held áfram að gleyma, það styttist í að ég gleymi sjálfri mér. En óminnið getur aldrei eytt því sem gerðist, atburður lifir í eftiröldum sínum og ást sem eitt sinn var, hún var, og það sem var, það verður. Söknuðurinn er sönnun þess. Þá hlýtur veröld mín að vera eitthvað meira en skáldskapur…? (230).
Sagan stefnir að óumflýjanlegu uppgjöri sem sviðsett er með áhrifamiklum réttarhöldum. Sögulokin eru opin til túlkunar, líklega einmitt Sögulok. Stóri skjálfti er vel skrifuð saga um áleitið efni, um raunverulega upplausn og lífsháska. Erum við ekki öll í þessum sporum, að burðast með okkar eigin Sögu, áföll og fjölskyldudrama, í leit að merkingu og sátt í trylltum heimi?
(Á smekklegri bókarkápunni sem Lubbi hannar er heilalínurit höfundarins sem minnir helst á plötuumslag Joy Division, Unknown Pleasures (1979); söngvarinn, Ian Curtis, var flogaveikur).
Ritdómurinn birtist fyrst í Kvennablaðinu, 6. janúar 2016