HVERSU MIKIÐ ÞARF AÐ BORGA... Tryggðarpantur
Auður Jónsdóttir. Tryggðarpantur. Reykjavík: Mál og menning 2006, 335 bls.
"Hversu mikið þarf að borga til að fá að vera?"
Skáldsaga Auðar Jónsdóttur, Tryggðarpantur, var óhjákvæmilega opnuð með nokkurri eftirvæntingu. Fyrir skáldsöguna sem kom út á undan henni, Fólkið í kjallaranum (2004), hlaut Auður Íslensku bókmenntaverðlaunin og tilnefningu til Bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs. Bókin kom nýverið út í Danmörku og hefur hlotið mikið lof gagnrýnenda þarlendis.
Það er skemmst frá því að segja að Auður stendur fyllilega undir þeim væntingum sem eðlilegt er að gera til hennar eftir slíkt brautargengi – og gott betur. Tryggðarpantur er mögnuð bók, saga sem hefur sterkar skírskotanir; til Íslands og íslenskra bókmennta, til Evrópu og heimsbókmenntanna og – það sem skiptir kannski mestu máli – hér er um að ræða verk sem, í formi táknsögu, tekur á áhrifamikinn hátt þátt í einni brýnustu umræðu samtímans, spurningunni um það hvernig hinar ríku Evrópuþjóðir ætla að búa að innflytjendum frá fátækari heimshlutum og hvað þeir þurfa „borga“ til þess að fá að vera – og njóta þeirra gæða sem Evrópubúar telja sig eiga erfðarétt á.
Tryggðarpantur segir frá Gísellu, konu á fertugsaldri sem hefur lifað áhyggjulausu lífi alla ævi á arfi ömmu sinnar. Hún býr í stærðar íbúð á besta stað í ónefndri evrópskri stórborg, hefur ferðast um heiminn, lagt stund á hitt og þetta nám – án þess að ljúka prófum – og skrifar öðru hvoru greinar í tímarit ef nógu „exótískur efniviður“ verður á vegi hennar.
En Gísella hefur ekki verið aðgætin í fjármálum, hún trúði því að arfurinn væri ótæmandi og þegar hún stendur skyndilega frammi fyrir því að bankabækurnar eru að tæmast grípur hún til þess ráðs að fá sér leigendur í íbúðina. Um leið og leigutekjurnar geta tryggt afkomu Gísellu og viðhaldið lifnaðarháttum hennar, telur hún sig vera að að framkvæma góðverk því mikill húsnæðisskortur er í borginni og heimilislaust fólk hefst við á götunni, í görðum og á öskuhaugum.
Til að gera langa sögu stutta, þá tekur Gísella inn í íbúðina til sín þrjár heimilislausar konur, Mörtu, Dasímu og Önnu og sú síðastnefnda er með stúlkubarn með sér sem Gísella tekur sérstöku ástfóstri við. En Gísella hefur varann á, hún vill ekki að leigendurnir valdi of mikilli truflun á lífi sínu þannig að hún setur þeim ýmsar húsreglur til að fara eftir og þar fer fremst í flokki sú regla að „ef ágreiningur kemur upp er síðasta orðið húsráðanda“ og fyrstu tveir mánuðirnir eru reynslutími.
Eins og gengur og gerist í sambúð ólíkra einstaklinga koma fljótlega upp „vandamál“ í sambúðinni þannig að Gísella sér sig tilneydda til að setja fleiri og æ ósanngjarnari reglur sem leigendur hennar verða að fylgja, enda þótt hún njóti að mörgu leyti þess sem sambúðin færir henni; ekki síst nýtur hún fjölbreytilegrar matargerðar kvennanna, enda sjá þær alfarið um matseld og þrif. Eftir því sem líður á reynslutímann verður sambúðin stirðari og ljóst verður að einhvers konar uppgjör er óumflýjanlegt. Samskipti Gísellu við leigjendur sína er öðrum þræði stúdía í samskiptum á milli þess sem valdið hefur og hinna sem neyðast til að beygja sig undir valdið; samskipti kúgararns og hins kúgaða. Þetta svið frásagnarinnar hefur ýmsar skírskotanir til skáldsögu George Orwells, Dýrabær (Animal Farm) og það er því ekki tilviljun að Gísella festir kaup á svínsgrímu sem hún gefur smástelpunni en tekur hana síðan sjálf upp þar sem hún finnur hana á gólfi íbúðarinnar. Húsreglurnar og refsistig sem Gísella beitir á leigjendur sína vísa einnig til sögu Orwells.
En skoðuð í heild minnir Tryggðarpantur einnig á sögu Svövu Jakobsdóttur, Leigjandann, sem lesa má sem táknsögu fyrir samskipti íslensku þjóðarinnar og bandaríska setuliðsins. Tryggðarpantur er á sína vísu táknsaga (allegóría) fyrir samskipti Evrópubúa við innflytjendur frá ólíkum menningarheimum og sem slík er hún afar vel heppnuð. Báðar eru þessar sögur einnig rannsókn á ofsóknarkennd og fordómum. En hins vegar er Tryggðarpantur miklu meira en táknsaga, frásögnin af Gísellu og leigendum hennar er mjög vel byggð og persónur sögunnar eru langt frá því að vera flatar steríótýpur, eins og stundum vill verða í táknsögum. Allar persónurnar þróast og dýpka í rás frásagnarinnar, góður stígandi er í söguþræði og smám saman verður ljóst á hverju líf og gervilegir lífnaðarhættir Gísellu byggjast um leið og hún sjálf afhjúpast sem það sjálfselska og spillta dýr sem minnir helst á svínið Napóleon í Dýrabæ Orwells.
Með Tryggðarpanti hefur Auður Jónsdóttir skrifað sögu sem hlýtur að vekja lesendur til umhugsunar um það samfélagsmál sem einna brýnast er að Íslendingar beri gæfu til að leysa farsællega á komandi árum; sanngjarna aðlögun innflytjenda að íslensku samfélagi. Um leið hefur hún skipað sér í hóp athyglisverðustu rithöfunda á Íslandi – og þótt víðar væri leitað – og kæmi það ekki á óvart ef hún gerði tilkall til hinna Íslensku bókmenntaverðlauna í annað sinn.
Ritdómurinn birtist í Morgunblaðinu, 7. des. 2006.