SKÁLD.IS

„ÞANNIG HVERFIST ÉG“. Einurð eftir Draumeyju Aradóttur

Draumey Aradóttir. Einurð. Sæmundur 2024, 71 bls.

 

Það er kjarni og það er yfirborð

það er rót og það er birtingarmynd

 

Þessi hending kemur tvisvar sinnum fyrir í ljóðabókinni Einurð eftir Draumeyju Aradóttur sem kom út snemma á þessu ári og hlaut mjög góðar viðtökur. Svo góðar, reyndar, að nýverið var nýju upplagi dreift í búðir; það fyrsta vafalaust uppselt því bókin var lengi á metsölulista íslenskra ljóðabóka.

Ofan nefnd hending nær vel að kjarna megin viðfangsefni bókarinnar um leið og hún gæti allt eins staðið sem lýsing á ljóðlistinni sjálfri sem fyrirbæri. Titill bókarinnar kallast á við titil ljóðabókarinnar Varurð sem Draumey sendi frá sér fyrir tveimur árum og vakti einnig verðskuldaða athygli.

Einurð skiptist í fjóra hluta en saman mynda þeir eina heild sem fjallar um getnað, fæðingu og líf einstaklings sem er einhverfur og tileinkar höfundur verkið „öllum börnum og öllum fullorðnum á einhverfurófi“, eins og fram kemur í byrjun bókar, ásamt hvatningunni: „Lifi fjölbreytileiki mannflórunnar!“ Öll ljóð bókarinnar hnitast um tilveru hins einhverfa einstaklings sem fær einnig hlutverk ljóðmælanda verksins. Fyrsti hluti fjallar um sjálfan getnaðinn þar sem ljóðmælandi ávarpar móður sína:

 

 

EINN TIL VITNIS

 

Þú gast ekki vitað

 

hvernig sorgarsaltir líkamarnir

kveiktu gneistann þetta kvöld

þessa nótt

 

þið gátuð hvorugt vitað það

 

en ég var þar

einn

til vitnis

 

Bókin hefst á því að líf kviknar í kviði líkama sem er saltur af sorg því stuttu áður hefur annað líf slokknað af völdum slyss og móðirin er á valdi harms sem er lýst á afar áhrifaríkan hátt í þessum fyrsta hluta verksins. Andstæðurnar ljós sem slokknar og ljós sem kviknar eru dregnar fram í þriðja og fjórða ljóði bókarinnar og liggja síðan sem rauður þráður í gegnum hana alla í ýmsum tilbrigðum. Lífsgneisti ljóðmælanda „má sín lítils / gegn hamslausri sorg“ móðurinnar en hann býr „sér ból / í hljóðri hvelfingunni / hangi[r] á þrályndinu einu“, eins og segir í ljóðinu HELVEGUR. Draumey dregur upp sterkar og áhrifaríkar myndir af baráttu fóstrins/ljóðmælanda fyrir lífi sínu sem hefur þó þá einurð sem dugar:

 

FESTA

 

Mér er vart huguð tilvist

í lasburða líkama þínum

 

en einurð er eðli mitt

og ég læsi píanófingrunum

löngum og grönnum

í gljúpan hellisvegginn

og held mér fast

 

harðákveðinn

að vera um kyrrt

 

Fóstrið þráir að móðirin verði sín vör, það er „hjá þér, í þér, með þér“ en „áfallið hefur krýnt þig sorgarsveig / og firrt allri annarri kennd“. Þegar móðirin „vaknar loks til vitundar“ um lífið sem hún ber undir brjósti víkur sorgin „um hríð“ en áfallið býr áfram með henni og fóstrinu.

Draumey hefur í viðtölum rætt um hugmyndir um arfgengi áfalla og að þau geti jafnvel sett mark sitt á fóstur í móðurkviði. Með slíkar hugmyndir vinnur hún í Einurð eins og fram kemur í ljóðinu „Var“, sem er í þrettán hlutum og myndar annan hluta bókarinnar. Það hefst á þessum ljóðlínum:

 

Langminnugar frumur líkama þíns færa mér

uppsafnaða reynslu formæðra okkar og forfeðra

 

langræknar flytja þær mér áfram niður keðjuna

allar ástir og afrek

alla ósigra og áföll

 

rista ljóðrúnir á legveggina

sem ég les mig í gegnum næstu vikur og mánuði

en endist ekki ævin til að ráða

 

Í öðru ljóði vitnar ljóðmælandi til samtals við móðurina, þar sem þessi skoðun um arfgengi áfalla er ítrekuð:

 

Þú varst svo þver

skýrirðu fyrir mér áratugum síðar

þegar við stiklum á stóru í áfallasögu minni

með nýskipuðu heilsuteyminu

 

og þeim nægir ekki að heyra um

skólagönguna, leikskóladvölina, fæðinguna

eða fyrstu mánuði ævi minnar

 

nei, þau kunna sitt fag

skilja

og vilja vita

allt um meðgönguna

líðan mína og þína

aðstæðurnar, áfallið

 

vilja heyra allt

frá því að sorgarsaltir líkamar ykkar

kveiktu gneista minn þessa kvöld, þessa nótt

sem eitt líf öðlaðist form

annað yfirgaf sitt

 

Þessi hluti ljóðabókarinnar fjallar um meðgönguna, hvernig ljóðmælandinn og móðirin „ferðast með sama fari níu mánaða leið“ og finna hjörtu sín slá í takt. „Allt er eins og það á að vera“ er úrskurður ljósmóður um meðgönguna en ljóðmælandi veit betur:

 

Allt nema ég sem sný vitlaust

miðað við legið, legkökuna, leghálsinn, þig

 

miðað við umheiminn

eins og hann hefur verið skilgreindur

af vel greiddum herrum í stífpressuðum skyrtum

gljáfægðum skóm

 

Draumey vinnur skemmtilega úr hugmyndinni um fóstrið sem snýr öfugt, „miðað við umheiminn“ og hið einarða eðli þess að „spyrna við fótum þegar á [það] er þrýst“. Fæðingin gengur erfiðlega, af þessum sökum, en þriðji hluti bókarinnar lýsir fæðingunni þar sem ljóðmælandi og móðir hans eru „hvort tveggja í senn / mótherjar og málsvarar“ og vilja „hvort sína leið að sama marki / að þjáningunum linni“. Vandinn er hins vegar þessi:

 

þú vilt mig út

ég vil vera um kyrrt

 

Í nokkrum ljóðum er lýst á magnaðan hátt hvernig ljóðmælandinn kýs einveru og afmarkað rými, vill fremur dvelja áfram í „friðlýstum hellinum“ en koma út ljósið og „háreystina“. Frá sjálfri fæðingunni er sagt í ellefu ljóðum í þriðja hluta og þar er byggð upp markviss stígandi, allt frá því fyrsta þar sem ljóðmælandi þreifar „ráðvilltur eftir andrými“ og „móki[r] milli hríða“ og skynjar ofsafengna ógn sem margelfd ríður röftum „á friðlýstum hellinum // reisir brimskafla sem skella á mér / einn af öðrum“, þar til lýst er ofbeldisfullri tangarfæðingu með hrollvekjandi myndmáli:

 

Harðir, kaldir járnglófar

brjóta sér leið inn með blóði drifnum

veggjunum

 

þrengja sér óboðnir inn í helgidóminn

lengra sífellt lengra inn

innar og innar

 

[…]

 

járnharðir og kaldir

grípa þeir dauðataki um höfuð mitt

herða að gagnaugum

kjálkum

höku

 

eira engu

 

herða, draga, sprengja sundur

mjaðmagrind þína

og himin og jörð

og öll norðurljós

alheims

 

sprengja það allt sundur í

þúsund stjarna regn

 

Lokahluti Einurðar geymir ljóðið ÞANNIG HVERFIST ÉG þar sem ljóðmælandi lýsir því hvernig hann „hverfist". Ljóðið hefst á hendingunni sem vitnað var til hér í upphafi og ‚yfirborðinu‘ og ‚birtingarmyndinni‘ stillt upp á móti ‚kjarnanum‘ sem „er sá / að einmitt þannig hverfist ég / og mun alla tíð gera // til einveru / en ekki til samskipta“.

Í nokkrum ljóðum er lýst á fallegan hátt nokkurs konar tengslum á milli ljóðmælanda og þess sem dó og var syrgður á tíma getnaðarins: „Mitt á milli myrkurs og ljóss / mætumst við“ segir í ljóði sem lýsir stund fæðingarinnar, „ég er hann og hann er ég / ein og sama vitund / gneistar sama elds“.

Ekki er hægt að skilja við þessa ljóðabók án þess að fara nokkrum orðum um fallega hönnun hennar og útlit, sem Aðalsteinn Svanur Sigfússon á heiðurinn af. Á bókarkápunni er fallegt málverk eftir Írisi Ólafsdóttur í ljósum litum þar sem stakur kuðungur liggur í vinstra horni baksíðunnar. Á innsíðum bókarinnar rekst lesandi síðan aftur og aftur á teikningar af kuðungi sem fer sístækkandi eftir því sem lengra er flett. Á opnunni sem markar síðustu kaflaskil bókarinnar er kuðungurinn orðinn allstór og þá hefur mynd hans fléttast órjúfanlega inn í ljóðtextann og myndmál hans. Kuðungurinn er mögnuð mynd af því sjálfi sem lýst er í verkinu, um leið og form hans minnir á sístækkandi legið þar sem ljóðmælandi dvelur í fyrri hluta verksins. En fyrst og fremst tengist kuðungurinn sjálfsmynd og líðan ljóðmælanda eins og lýst er til að mynda í þessu ljóði:

 

Hvert sinn sem þjarmað er að mér

dreg ég mig saman í felulitan kuðung

dreg mig undan

 

hverf

 

Mynd kuðungsins er snilldarlega samofin ljóðtextanum, stundum í umbreyttu formi – „sit þar sem fastast / samandreginn snigill / í strýtulaga skel“ – og stök orð eins og „öldurót“ og „lygn og ró undirdjúpin“ tengjast einnig kuðungnum í vitund lesandans.

Með síðustu tveimur ljóðabókum sínum, Varurð og Einurð, hefur Draumey Aradóttir markað sé bás meðal áhugaverðustu ljóðskálda á Íslandi. Báðar eru bækurnar marglaga og þola endurtekinn lestur. Þótt ótrúlegt megi virðast er tiltölulega stutt síðan sú reynsla að ganga með og fæða barn varð viðfangsefni í íslenskum bókmenntum og gæti ég trúað að lýsing Draumeyjar á þeirri reynslu ætti ein og sér eftir að tryggja það að nýir og nýir lesendur muni leita í ljóðin í Einurð til að máta sig við þá reynslu sem þar er lýst.