SKÁLD.IS

ORÐIN OG ÞÖGNIN. Þessa heims

Guðrún Hannesdóttir. Þessa heims. Reykjavík: Höfundur 2018, 67 bls.

Guðrún Hannesdóttir kom fyrst fram á sjónarsvið bókmennta sem myndlistarmaður. Það var með bókunum Gamlar vísur handa nýjum börnum (1994) og Fleiri gamlar vísur handa nýjum börnum (1995) þar sem hún myndskreytti valdar íslenskar vísur á einstaklega smekklegan og fallegan hátt.

Á næstu árum bættust við sjö bækur ætlaðar börnum þar sem Guðrún myndskreytti sögur eftir sjálfa sig og aðra og hlaut hún ýmis verðlaun og viðurkenningar fyrir framlag sitt til barnamenningar.

Árið 2007 hlaut Guðrún Ljóðstaf Jóns úr Vör fyrir ljóðið „Offors“ sem dregur upp frumlega og afar skemmtilega mynd af rabbarbara. Síðan þá hefur hún verið iðin við (ljóða)kolann og sent frá sér sjö ljóðabækur: Fléttur (2007), Staðir (2010), Teikn (2012), Slitur úr orðabók fugla (2014), Humátt (2015), Skin (2016) og nú síðast Þessa heims (2018) sem hér er til umræðu.

Þessa heims

Ljóðagerð Guðrúnar hefur alla tíð einkennst af djúpri náttúruskynjun, hún yrkir um samband einstaklings og náttúru, lýsir sambandi sem byggir á skynjun og tilfinningum. Ljóðin í nýju bókinni eru engin undantekning frá þessu meginviðsfangsefni skáldsins. Ljóð Guðrúnar eru gjarnan knöpp í formi, fáorð og láta lítið yfir sér við fyrstu sýn; merkingin liggur ekki alltaf ljós fyrir við fyrsta lestur. Fyrsta ljóð bókarinnar er gott dæmi um allt ofannefnt:

vað

 

lútir þú eyra

niður að ánni

heyrirðu síkvika

steinana hjala

 

sérð þá rauðleita

gullna, hvíta

leika í skuggum

og glitra á víxl

 

upprisin

heyrir þú

ekkert hljóð

 

sérð aðeins

að áin ljómar

spegilskyggnd

þögul

 

eins og náð

niðurstigin

Hér er lýst upplifun einstaklings af rennandi vatni, steinum og birtubrigðum. Skynfærin eyru og augu eru virkjuð og sjónarhornið ferðast frá hinu smáa og einstaka (steinunum) til þess stóra og yfirgripsmikla (áin sem ljómar). Andstæðan „upprisin“ og „niðurstigin“ er skemmtilega tvíræð, samhengið verður trúarlegt um leið og myndin af manneskju sem lýtur niður að vatni og reisir sig aftur upp stendur fullkomlega fyrir sínu. Vakinn er grunur um náttúruskynjun sem er af trúarlegum toga, ekki síst þegar orðið „náð“ er haft í huga.

Lesandi ljóðsins hlýtur að velta fyrir sér titlinum „vað“, því ekkert í sjálfu ljóðmálinu bendir beint til þess að sá sem er ávarpaður sé á leita vaðs eða gangi yfir ána. Titillinn gæti vakið hugrenningartengsl við ána Styx sem skilur að heim hinna lifandi og dauðu og slík hugrenningatengsl styrkjast með tilvísuninni í Paradísarmissi Miltons sem stendur neðst á síðunni, undir ljóðinu: „A river of bliss runs through it“, en í kvæði Miltons rennur „river of bliss“ um sjálft himnaríki.

Næsta ljóð hefur beina tenginu við það fyrsta:

auðveldast var

að fara yfir

á englavaðinu

 

þó kátínan

og hláturgusurnar

risu þar hæst

splundraðist mistrið

marglitt og létt

eins og eðalsteinar

„Englavað“ er nýyrði skáldsins en myndin er lifandi og einkar skemmtileg. Titill ljóðsins er „brot úr draumi“ en í þriðja ljóði er sleginn dekkri tónn:

annað brot

 

hjörturinn rann

hvergi sína helgi fann

 

sorgin ör

gegnum kverkarnar

 

þegar dagur reis

breyttust tár hans

 

jafnharðan

í stein

Enn eflast tengslin, hjörturinn er þekkt tákn fyrir Krist og síðasta orðið tengir öll þrjú ljóðin saman. Þannig mætti rekja sig áfram eftir bókinni ljóð frá ljóði og sýna fram á úthugsaða byggingu og tengls milli ljóða. Það verður þó ekki gert hér – enda 63 ljóð í bókinni – en lesendur eru hvattir til að leita tenginga og kafa undir yfirborðssvið textans.

Þagnir

Þagnir hafa lengi verið stílbragð í ljóðmáli Guðrúnar, aldrei er of mikið sagt. Eitt ljóðanna heitir einfaldlega „ég“ og hér dregur skáldið upp sjálfsmynd:

ég

 

einu sinni talaði ég

í hálfum setningum

 

nú er ég orðin miklu

betri í að þegja

 

ég næ dýpri og lengri þögn

með hverju ári sem líður

 

ég hugsa þetta þannig, að þegar

ég steinþagna alveg að lokum

 

verður heldur enginn eftir

til að hlusta

 

... hvað eruð þið að gefa í skyn?

Í Þessa heims er þögnin einkar áberandi sem yrkisefni. Hún getur birst sem hrímfallið lauf, „fátt er hljóðara“, eins og segir í ljóðinu „lauf“ (14); hún er „samfrosin hella / fyrir hlustunum“ á veturna þegar náttúran er hljóð, eins og segir í ljóðinu „veturseta“, en „ég mun aftur heyra / landsins heita hjarta slá“ segir ljóðmælandi fullur vonar og vissu: „það er svo satt sem ég sit hér“ (15).

Orðið „þögn“ fyrirfinnst í fjölmörgum ljóða bókarinnar (sjá bls. 10, 15, 20, 21 ,26, 28, 29, 37, 49) og í öðrum er vísað til hennar óbeint. Þögnin getur birst í óvæntum samlíkingum:

hind

 

þögn er aldrei einhlít

né ein á ferð

 

líkist í því stúlkubarni

sem þræðir varlega sína braut

smáum fótum

 

með alfermi eggfrumna

og fiðring í grönnum

öxlum

 

fyrstu merki um einskæra vængi

eða önnur margbrotnari

hamskipti

Spunnið og fléttað

Ljóðlist felst kannski einmitt í því að spinna úr hugsunum sínum vef orða og þagna. Á slíkum spuna hefur Guðrún Hannesdóttir mjög góð tök. „öll falla orðin / af fáheyrðri mýkt“ segir í einu ljóðanna („sláðu hægt mitt hjarta“) og líkingin við það að flétta kemur við sögu í sama ljóði þar sem ljóðmælandi segir að hægt sé að rekja upp „fléttu / okkar ótæku tíðar“ og flétta „hana upp á nýtt / úr nýjum orðum // flauelsmjúkum / fimum fingrum“ (35).

Ljóðið „leiftur“ lýsir vel iðju þess sem sýslar með orð, spinnur og fléttar, og athugar hversu vel þau fara í munni:

væru orðin ekki þegar búin að sprengja

af sér þagnarhýðið hefði mátt geyma þau

í skál, eins og baunir

 

láta þau renna milli fingra, vega þau í lófa sér

eins og til að meta hvort ekki sé komið

nóg handa öllum

 

lauma jafnvel einu og einu í munninn, máta þau

við jaxl eða beitta augntönn bíta eða spýta þegar

enginn sér til

 

þá gengju þau björtustu manni síður úr greipum

og minni hætta væri á að sitja eftir með sárt ennið

og hendur fullar af hismi

Vísanir í þjóðkvæði og –sögur – og ádeila

Í ljóðum Guðrúnar má oft sjá vísanir í þjóðlega hefð, kvæði og sögur, og slíkt er einnig að finna í Þessa heims. Ljóðið „sjaldan hef ég ...“ er skemmtileg vísun í þjóðsögu þaðan sem þekkt orðtak er sprottið:

landlægur skortur á feitmeti varð þess valdandi

að næturlangt þagnarbindindi var rofið

og stórbrotinn viljastyrkur og staðfesta

brotin á bak aftur í tilfelli Fúsa

 

tilfinnanleg vöntun á krossgötum olli því hins vegar

að ógerlegt var að skera úr um hvort sagan hafi

endurtekið sig og tölulegar mælingar á ístöðuleysi

landsmanna því lengi vel úr sögunni

 

þar til nú

Í ljóðinu felst að sjálfsögðu ádeila á neyslu, bruðl og græðgi – eins og ítrekað er í þarnæsta ljóði:

skollaeyru

 

skrjáf peningaseðla

svo undurlétt

og svalandi

 

yfirgnæfir bæði kvein

betlaranna hrjáðu

tötrabarnsins

örþyrsta

og allt úrelt fjas

um fagurt mannlíf